Sinds Titus Maccius Plautus (Romeinse dichter van ongeveer 254 v.Chr. tot 184 v.Chr.) is de naam Elleborum, Elleborus, in het Middeleeuws Latijn Helleborus, gebruikelijk. De verschillende volksnamen voor Helleborus zoals kerstroos, lenteroos, winter- of sneeuwroos, orakelbloem, duivelskruid of nieskruid duiden op een lange mythologische traditie. Het ontstaan van de naam heeft deels te maken met wetenschappelijke fenomenen (nieskruid) of decennialange overlevering (orakelbloem, kerstroos).
Afbeelding:
1. Orientalische schwartze Nießwurtz(Helleborus niger fiore, roseo orientalis) van Elizabeth Blackwell, 1757
2. Helleborus Niger van William Curtis, 1787
3. Helleborus niger, van Georg E. Seufert, 1717
4. Abweichung der gemeinen Schwartzen Nießwurtz (Hellebori nigri vulgaris varietas)van Elizabeth Blackwell, 1754 - 1773
De wijsverspreide naam nieskruid heeft te maken met het feit dat fijngewreven plantendelen de neus prikkelen. Het is de protoanemonine in de Helleborus die het slijmvlies in de neus irriteert. Van die eigenschap maakte men vroeger gebruik om boze geesten en ziekten ´uit te niezen´. Ook bij de bereiding van snuiftabak werd nieskruid bijgemengd. Omdat bladeren en wortels van de Helleborus giftig zijn, wordt sterk afgeraden zelf met dit soort mengsels te experimenteren.
Het ontstaan van de naam kerstroos zou te herleiden zijn in het volgende verhaal: Een arme herder was op weg naar Bethlehem. Omdat hij geen geschenk meebracht dat hij aan het kindeke Jezus kon geven, en omdat er in dat koude jaargetijde geen bloemen langs de weg te vinden waren, weende hij bitterlijk. Toen echter zijn tranen op de grond vielen, ontwikkelden zich daar bloemen zo mooi als rozen. Overgelukkig nam de herder die "kerstrozen" mee als cadeau voor het kindeke Jezus.
De kerstroos diende er vroeger voor om het weer van het komende jaar te voorspellen. Vandaar de naam "orakelbloem". Zo werden vooral in landelijke gebieden op kerstavond twaalf bloemknoppen van de kerstroos in een glas met water gezet: één voor iedere maand in het jaar. De knoppen werden op kerstavond goed in de gaten gehouden. Opende de knop zich, dan zou het weer in de desbetreffende maand goed worden. Bleef de knop gesloten, dan was in die maand slecht weer te verwachten.
De kerstroos was al in de oudheid bekend en werd toen reeds als medicijn gebruikt. Hippocrates diende Helleborus als laxerend en vochtafdrijvend middel toe. Bovendien gold Helleborus als een middel tegen geestesziekten.
In de middeleeuwen was de kerstroos een ingrediënt voor heksenzalven en zou het middel ook de eeuwige jeugd bezorgen. Poeder van fijngemalen kerstroos op de grond gestrooid, zou iemand zelfs onzichtbaar maken. Vanwege die giftigheid van alle plantendelen was de behandeling met kerstrozen niet ongevaarlijk.
Vandaag de dag worden alleen nog de wortels van Helleborus niger verwerkt in medicijnen voor mensen met hartproblemen en problemen met de bloedsomloop. Het gaat hierbij vooral om het in de wortels voorkomende hellebrin.
(Afbeelding: Verschiedene Arten der Hahnenfußgewächse, auch Helleborus, aus Phytanthoza-Iconographia, J. W. Weinmann, Regensburg, 1735 - 1745)
Veel interessante informatie over de kerstroos in historisch perspectief is te vinden op de Duitstalige website www.bibliothek.uni-regensburg.de/christrose/
